Podstawowe informacje
Miejscowość
Przemyśl
Województwo
podkarpackie
Powiat
przemyski
Gmina
Przemyśl
Obszar AZP
108-83
Nr stanowiska w miejscowości
1
Nr stanowiska na obszarze
-
Forma terenowa
wzgórze
Pokrycie terenu
zabudowa
Chronologia
IX ?, X-XIII/XIV w.
Cechy
Forma
Stan zachowania
Powierzchnia całości
owalna
średni
2
Znaleziska

Zdecydowana większość zabytków, mogących pełnić funkcję niezależnych, precyzyjnych wyznaczników chronologii, nie została opublikowana, nieliczne opublikowane są najczęściej opatrzone dość enigmatyczną informacją o kontekście stratygraficznym.

Odkrycie ostatnio w odpowiednim kontekście stratygraficznym jednej z faz wału jednego z podgrodzi żelaznej ostrogi z haczykowatymi zaczepami zagiętymi do wnętrza i topora datowanego na IX, ewentualnie X w., pozwala postawić hipotezę o funkcjonowaniu grodu w Przemyślu z pewnością przed połową X w., być może już w IX w.

Opis

Stanowisko położone jest na Górze Zamkowej (260 m n.p.m.), na prawym brzegu Sanu. Owalne wypłaszczenie szczytowe wzgórza o powierzchni około 1 ha. dzieli się na dwie części – położoną nieco wyżej SE i niżej NW (obie mają po około 0,5 ha powierzchni). Kształt górnej, na której położony był główny człon grodu, zbliżony do trapezu, uformowany został najpewniej w średniowieczu i okresie nowożytnym, podczas kolejnych faz budowy murów zamkowych. Przypuszcza się, iż pierwotnie pojedyncza linia wczesnośredniowiecznego wału otaczała górną część plateau wzgórza na planie owalu. Do niej od strony NW przylegał tzw. przygródek na planie owalu (zajmował niższą partię wypłaszczenia szczytowego wzgórza), także pierwotnie otoczony pojedynczą linią wału. Ostatnio A. Koperski wysunął przypuszczenie, iż fragment terasy nadzalewowej Sanu (a właściwie dolna część północnego stoku Wzgórza Zamkowego, przylegający do tzw. przygródka od NW (na planie owalu o powierzchni około 1 ha), stanowił kolejne, drugie podgrodzie przemyskiego grodu. Wały głównego członu grodziska są obecnie niewidoczne (przykrywają je dużej miąższości nawarstwienia średniowieczne i nowożytne, zakumulowane na linii górnej krawędzi skarpy wzgórza), nieco lepiej widoczne są w niektórych miejscach niewysokie resztki pierwszego podgrodzia (tzw. przygródka).

Stratygrafia: Opublikowane informacje na temat stratygrafii obwałowań wczesnośredniowiecznego grodu są szczątkowe. Według A. Kunysza najstarszą linię umocnień tworzyła palisada, której pozostałości odkryto na odcinku NE wału (wykop X). Po zniszczeniu tego wału wzniesiono nową linię obronną w postaci wału skrzyniowego (w konstrukcji zrębowej). Wymiary i szczegóły techniczne tej konstrukcji (takie np. jak liczba ewentualnych rzędów skrzyń w wale) nie zostały rozpoznane w stopniu dostatecznym. A. Kunysz informuje o kilkakrotnym pożarze (i kilka razy przeprowadzonej odbudowie) tego wału, jednak nie podaje w związku z tym żadnych szczegółów. Wyraźne nawiązywanie przez niego do znanych ze źródeł pisanych wydarzeń, mających miejsce we wczesnośredniowiecznym Przemyślu, każe poważnie zastanowić się, czy nie było to raczej wyrażenie poglądu, iż w określonych okolicznościach musiało dojść do pożarów obwałowań, niż odniesienie do konkretnych faktów stratygraficznych. Relacje stratygraficzne pomiędzy nawarstwieniami wału a warstwami i obiektami na majdanie głównego członu grodu nie zostały rozpoznane. Badania w części NE majdanu (przed budynkiem „Fredreum”, czyli NE skrzydłem zamku) doprowadziły do ujawnienia przez A. Kunysza wyraźnie zarysowującej się sekwencji warstw osadniczych. Poszczególne fazy osadnictwa w tym rejonie wydzielono w dość szeroko określonych ramach chronologicznych. Najstarsze były pozostałości drewnianych budynków mieszkalnych (półziemianek ?), odnoszonych do X-XI w. Po zaprzestaniu ich użytkowania w tym miejscu powstał cmentarz szkieletowy, funkcjonujący w XII – pocz. XV w. (odkryto łącznie około 80 grobów, w zdecydowanej większości zmarli byli pochowanie w trumnach z dranic), związany z tzw. cerkwią Wołodara. Równocześnie jednak A. Kunysz informuje nas o odkryciu w tym rejonie świetnie zachowanych dolnych partii chaty zrębowej z XIII w. Brak pełnej publikacji źródłowej tych badań uniemożliwia ustosunkowanie się do przedstawionej rekonstrukcji następstwa faz osadniczych. Fatalny stan opublikowania wyników badań, prowadzonych w rejonie zespołów wczesnośredniowiecznej architektury murowanej (palatium z rotundą i tzw. cerkiew Wołodara), nie pozwala na wyrobienie sobie poglądu na stratygrafię wczesnośredniowiecznych nawarstwień w tych rejonach majdanu głównego członu grodu. Duży bagaż informacji przyniosły prace wykopaliskowe, prowadzone w piwnicach skrzydła NE zamku. Prowadzący te prace K. Szuwarowski opublikował najobszerniejsze dotąd informacje, dotyczące stratygrafii badanego przez siebie rejonu głównego członu grodziska. Na podstawie analizy profili doszedł do wniosku, iż we wczesnym średniowieczu ten właśnie obszar, do którego od NE przylegał wczesnośredniowieczny wał, w tym okresie pozostawał strefą prawie w ogóle nie zabudowaną. Zdecydowana większość bardzo licznych warstw wczesnośredniowiecznych (kilkadziesiąt o łącznej miąższości do 4 m) powstała na skutek procesu akumulacji materiału, transportowanego przez wody deszczowe i opadowe z wyższych partii majdanu, celowej niwelacji terenu, prac budowlanych związanych z kolejnymi naprawami pobliskiego wału, jak i budynków mieszkalnych, w końcu zaś akcji budowy tzw. cerkwi Wołodara. Podkreślenia wymaga widoczna wielofazowość osadnictwa wczesnośredniowiecznego w tym rejonie grodu. Do poł. XII w funkcjonowały w tym rejonie przede wszystkim czworokątne budowle półziemiankowe (pod skrzydłem NE zamku odkryto pozostałość jednego tego rodzaju obiektu, kilka dalszych odkrył nieco na SW od niego A. Kunysz w trakcie wcześniej prowadzonych badań), zaś równolegle do wału, po jego wewnętrznej stronie, biegła droga pokryta brukiem kamiennym (odkryto jej dwa poziomy). Według K. Szuwarowskiego około połowy XII w. miała miejsce na majdanie grodu wielka akcja budowlana, związana z wzniesieniem w centralnej partii majdanu cerkwi. Znalazło to odzwierciedlanie w uformowaniu się w opisywanym rejonie dość jednolitej warstwy miąższości około 1 m, przesyconej grudami zaprawy. Młodsze od niej nawarstwienia przesycone były mierzwą i fragmentami drewna, inne węglami drzewnymi i grudami polepy. Autor badań przekonywująco wyjaśnia ich genezę, wskazując na znane ze źródeł pisanych burzliwe dzieje Przemyśla. Jego zdaniem kolejne zniszczenia (pożary) grodu narzucały konieczność każdorazowego odtworzenia spalonych partii umocnień, jak i odbudowy budynków mieszkalnych. Jeden z takich budynków (naziemny, zrębowy) odsłonięto w nawarstwieniach datowanych na XIII w. Końcowy etap funkcjonowania grodu (przełom XIII i XIV w.) wiąże K. Szuwarowski z uformowaniem się stosunkowo jednolitej warstwy miąższości do 1 m, przesyconej mierzwą i szczątkami drewna. Na stropie tej właśnie warstwy powstał pierwszy murowany zamek w Przemyślu, fundacji Kazimierza Wielkiego.

Typ umocnień: Rozpoznane w stopniu niezadawalającym. Według A. Kunysza w wykopie X (odcinka NE wału głównego członu grodu) na głębokości 5,6 m natrafiono na najstarszą linię umocnień. Według A. Kunysza miała ona postać pojedynczego rzędu palisady (typ WIA), datowana była na X w. W początkach XI w. na szczątkach palisady miano zbudować wał w konstrukcji skrzyniowej – zrębowej (typ WIVB1). A. Kunysz przypuszczał, iż wał ten miał pierwotnie wysokość 4,5 m, jego szerokość u podstawy miała wynosić kilkanaście metrów. Weryfikacja dokumentacji badań A. Kunysza (przeprowadzona w 2008 r. przez E. Sosnowską i J. Poleskiego) wykazała, iż brak jakichkolwiek podstaw do odtwarzania najstarszej linii wału głównego członu grodu jako palisady. Jeśli natomiast chodzi o wał skrzyniowy, to istotnie w SW narożniku średniowiecznego zamku natrafiono na wewnętrzną partię takiego właśnie wału. Podkreślić należy, iż stopień rozpoznania stratygrafii wczesnośredniowiecznych umocnień głównego członu grodu jest niedostateczny. Analiza  zabytków ruchomych z wykopów A. Kunysza (wykonana przez E. Sosnowską i J. Poleskiego) wskazuje, iż na obecnym etapie badań brak podstaw do datowania którejś z odkrytych tu faz budowy wczesnośredniowiecznego wału na okres przed X w.  Nie oznacza to oczywiście, iż główny człon grodu w Przemyślu powstał z pewnością dopiero po X w. Kwestia datowania początków tej partii grodu wymaga podjęcia ponownie planowych prac wykopaliskowych. Stan rozpoznania wałów tzw. przygródka i drugiego, domniemanego podgrodzia, nie pozwala odnieść się do techniki ich budowy ani rozstrzygnąć kwestii ich chronologii. Warto w tym kontekście przypomnieć, że według inwentarza zamkowego z 1533 r. przygródek posiadał w tym czasie umocnienia ziemne z drewnianymi tynami. A. Żaki (1974A, 55, ryc. 25) publikuje rycinę przekroju przez wał grodu w Przemyślu. Brak niestety danych na temat miejsca badań i oznaczeń oraz interpretacji poszczególnych warstw i obiektów. Wspomniany autor interpretuje konstrukcję wału jako przekładkową, brak jednak na to przekonywujących dowodów. W ostatnim czasie rozpoznano wykopaliskowo wschodni odcinek wału jednego z wyróżnionych powyżej podgrodzi (Poradyło 2005; Bober 2006). Na obecnym etapie opublikowania wyników tych badań można stwierdzić, iż jest to wczesnośredniowieczna linia wału, w której można wyróżnić co najmniej 5 faz budowy. Odkrycie w odpowiednim kontekście stratygraficznym żelaznej ostrogi z haczykowatymi zaczepami zagiętymi do wnętrza i topora datowanego na IX, ewentualnie X w., pozwala postawić hipotezę o funkcjonowaniu grodu w Przemyślu z pewnością przed połową X w., być może już w IX w. Na obecnym etapie badań można stwierdzić, że najprawdopodobniej 2 faza wału zbudowana została w technice przekładki 1-stronnej (typ WIIIA1). 

Zabudowa: Rozpoznano typ zabudowy na majdanie głównego członu grodu. Stwierdzono, iż w części NE majdanu, bezpośrednio przy wewnętrznej ścianie wału, biegła równolegle do niej droga wyłożona brukiem z kamieni (według K. Szuwarowskiego w okresie funkcjonowania grodu przy wale nie zabudowano pasa szerokości około 10 m). W rejonie odcinka NW wału, w pobliżu jego ściany wewnętrznej, natrafiono na celowo wydrążony w ziemi „lej” o średnicy kilku metrów i głębokości ponad 4 m, który zdaniem K. Szuwarowskiego pełnił funkcję zbiornika do przechowywania spływającej do niego z wyżej położonych partii majdanu wody deszczowej i roztopowej. Rodzaj drewnianej zabudowy mieszkalnej rozpoznano głównie w partii NE majdanu, w wykopie przed fasadą zachowanego skrzydła zamku. Odkryto tam relikty 8 chat, datowanych ogólnie na XI-XII w. Zostały one określone jako czworokątne półziemianki, lecz równie prawdopodobne jest, iż przynajmniej niektóre z nich były chatami naziemnymi. W obiektach z zachowanymi drewnianymi elementami ścian rozpoznano typową technikę zrębową. Wymiary domostw wynosiły od 3,0 x 2,6 m do 5,0 x 4,0 m. W chacie 8 obok jednej ze ścian natrafiono na równoległy do niej rząd słupów (konstrukcja przysłupowa?). W kilku chatach odsłonięto resztki podłóg z dranic, jak i na pozostałości palenisk wykładanych kamieniami lub wylepianych gliną. W co najmniej dwóch miejscach w opisywanym rejonie grodu natrafiono też na dobrze zachowane dolne fragmenty zrębowych budynków mieszkalnych, datowane na XIII-XIV w. (nie znamy ich dokładnych wymiarów, bowiem zostały wyeksplorowane jedynie częściowo). Długość ściany jednej z tych chat wynosiła 3 m. W partii SW majdanu głównego członu grodu, równolegle do linii wału, zbudowano zapewne w 1. ćw. X w. zespół monumentalnych budowli murowanych – palatium z przylegającą do niego rotundą z apsydą. Budynki te zostały zniszczone jeszcze przed wzniesieniem kolejnej budowli sakralnej – murowanej tzw. cerkwi Wołodara. Była ona położona w centralnej partii majdanu, bliżej odcinka NE wału. Jej wzniesienie wiąże się z osobą wymienionego władcy i datuje na początek XII w. Po zbudowaniu cerkwi teren wokół niej został zamieniony na cmentarz funkcjonujący do początków XV w. (odkryto tu około 80 pochówków szkieletowych, w większości w trumnach drewnianych). Zabudowa tzw. przygródka nie została rozpoznana. A. Koperski przypuszcza, iż na terenie domniemanego drugiego podgrodzia we wczesnym średniowieczu musiała funkcjonować kolejna świątynia, bowiem z nią wiąże cmentarzysko szkieletowe, odkryte niedawno w centralnej partii tego członu grodziska.

Datowanie początków grodu w Przemyślu jest wynikiem interpolacji wiadomości ze źródeł pisanych (wydarzenia z 981 r.) na niedostatecznie rozpoznaną stratygrafię stanowiska. Kwestia datowania kolejnych faz rozwoju grodu jest także w dużym stopniu powiązana z interpretacją historyczną odsłanianych warstw i obiektów.

Badania archeologiczne
Brak
Literatura
A. Kunysz, Przemyśl wczesnodziejowy (w świetle ostatnich badań wykopaliskowych, przeprowadzonych w latach 1958-1959), [w:] Rocznik Muzeów Województwa Rzeszowskiego, 1959 tom 2, s. 32-35; 42-52; 62-70.
A. Żaki, Pierwsze zabytki budownictwa kamiennego w Przemyślu, [w:] Z Otchłani Wieków, 1960 tom 26, s. 210-215.
A. Żaki, Palatium i rotunda, [w:] Z Otchłani Wieków, 1962 tom 28, s. 128-131.
A. Kunysz, Pochówki szkieletowe w trumnach drewnianych na zamku w Przemyślu, [w:] Z Otchłani Wieków, 1965 tom 31, s. 269-274.
J. Frazik, A. Koperski, Nowe przyczynki do poznania dziejów zamku przemyskiego, [w:] Rocznik Przemyski, 1975 tom 15-16, s. 23-30.
A. Kunysz, Przemyśl w pradziejach i wczesnym średniowieczu, Biblioteka Muzealna, 1981 tom 1, s. 77-92.
E. Sosnowska, Rotunda i palatium na wzgórzu zamkowym w Przemyślu w świetle badań w latach 1982-1985, [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki : teoria i historia , 1992 tom 37 nr 1, s. 55-60.
K. Szuwarowski, Klasyfikacja brzegów ceramiki wczesnośredniowiecznej z badań archeologicznych na Zamku w Przemyślu w latach 1974-1978, [w:] Rocznik Przemyski, 1994 tom 29-30 nr 1, s. 31-53.
E. Sosnowska, Przegląd badań archeologicznych na Wzgórzu Zamkowym w Przemyślu w latach 1956-1993, [w:] Rocznik Przemyski, 1994 tom 29-30 nr 1, s. 11-30.
K. Szuwarowski, Stratygrafia archeologiczna i architektura północno-wschodniego skrzydła zamku w Przemyślu w świetle badań archeologicznych w latach 1974-1978, [w:] Rocznik Przemyski, 1995 tom 31 nr 1, s. 55-91.
A. Koperski, Przemyśl (Poland), [w:] The ancient Hungarians : exhibition catalogue, 1996, s. 439-448.
A. Koperski, Przemyśl we wczesnym średniowieczu (próba lokalizacji podgrodzia), [w:] Początki sąsiedztwa. Pogranicze polsko-rusko-słowackie w średniowieczu, 1996, s. 121-124.
A. Koperski, Przemyśl czołowy gród nad Sanem, [w:] Civitates Principales : wybrane ośrodki władzy w Polsce wczesnośredniowiecznej : katalog wystawy, 2000, s. 82-97.
E. Sosnowska, Kopiec Tatarski i Wzgórze Trzech Krzyży w Przemyślu w świetle ostatnich badań, [w:] Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie Zjazdu Gnieźnieńskiego, 2000, s. 225-237.
A. Koperski, Obserwacje archeologiczne odcinka wału grodziska w Przemyślu przy ul. Królowej Jadwigi, [w:] Rocznik Przemyski, 2001 tom 37 nr 1, s. 129-138.
A. Koperski, Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne. Część I. Źródła archeologiczne do pradziejowego i wczesnośredniowiecznego Przemyśla. Katalog, Dzieje Przemyśla, 2001 tom 1.
Z. Pianowski, Królewska kaplica pałacowa na grodzie przemyskim w świetle najnowszych badań, [w:] Rocznik Przemyski, 2002 tom 38 nr 2, s. 91-99.
A. Koperski, Badania archeologiczne nad Przemyślem w dobie pierwszych Piastów, [w:] Polonia minor medii aevi : studia ofiarowane panu profesorowi Andrzejowi Żakiemu w osiemdziesiątą rocznicę urodzin, 2003, s. 345-354.
A. Koperski, Groby wojowników z koniem na cmentarzysku staromadziarskim w Przemyślu, [w:] Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, 2003, s. 365-374.
M. Proksa, Z. Pianowski, Przedromańskie palatium i rotunda na Wzgórzu Zamkowym w Przemyślu w świetle badań archeologiczno-architektonicznych do roku 2002, 2003.
. Teresa Rodzińska-Chorąży, Sztuka w Polsce od X do XII wieku ? przedromańska, romańska, ottońska czy wczesnopiastowska?, [w:] Początki architektury monumentalnej w Polsce : materiały z sesji naukowej, Gniezno, 20-21 listopada 2003 roku, 2004, s. 37-46.
W. Poradyło, Nowe dane do topografii średniowiecznego Przemyśla, [w:] Rocznik Przemyski, 2005 tom 41 nr 2, s. 121-144.
J. Bober, Badania wału obronnego na stan. nr 20 w Przemyślu (Plac Katedralny 2) w 2005 roku, [w:] Rocznik Przemyski, 2006 tom 42 nr 2, s. 113-116.
J. Bober, Znalezisko grzywny grotopodobnej(?) z Przemyśla, [w:] Acta Archaeologica Carpathica, 2007 tom 41, s. 171-177.
E. Sosnowska, Podsumowanie, [w:] Przemyśl wczesnośredniowieczny, Origines Polonorum, 2010 tom 3, s. 389-404.
Pozycja na mapie
Wyznacz trasę trasy z
Pokaż trasę
Zdjęcia stanowiska