Fragmenty naczyń ceramicznych.

Grodzisko położone jest na wydłużonym grzbiecie (398 m n.p.m.), leżącym w widłach Dunajca i jego lewobrzeżnego dopływu - Olszanki (tabl. 11, ryc. 88). Wypłaszczenie szczytowe wzgórza wznosi się około 80 m nad poziomem Dunajca, zbocza wzgórza od strony północnej i południowej są stosunkowo strome (ich nachylenie w niektórych miejscach wynosi 35  - 40º).

Wykonane w trakcie badań w 1986 r. szurfy geologiczne ujawniły następującą sekwencję warstw na terenie głównego członu grodziska: pod warstwą ziemi ornej (grubości 20 cm) zalega warstwa gliny o miąższości w różnych punktach majdanu od 0,10 do 1,50 m (brak warstwy wymywania i wmywania z wyjątkiem miejsc pod najstarszą fazą wału), poniżej zaś zalega zbita warstwa tzw. gruzu obtoczonego (piaskowce, granity, wapienie, radiolaryty pienińskie) - polodowcowa pozostałość tzw. wysokich teras pra-Dunajca. Warstwę tę rozpoznano do głębokości 4,5 m poniżej obecnej powierzchni gruntu. Pod nią występują już skały fliszu karpackiego, których odkrywka widoczna jest przy południowo-wschodniej podstawie wzgórza. W obrębie wałów północnegio podgrodzia, blisko podstawy stoku wzgórza, znajduje się czynne do dziś źródelko wody pitnej. Obecnie wypłaszczenie szczytowe wzgórza znajduje się pod uprawą, natomiast zbocza w większości porośnięte są lasem (świerk, sosna).

Kształt grodziska w Naszacowicach można odtworzyć zarówno na podstawie obserwacji widocznych dziś w terenie wałów, jak i wykorzystując starsze plany, wykonane przez Sz. Morawskiego i G. Leńczyka, wyniki badań wykopaliskowych, a także wyniki analizy zdjęć lotniczych stanowiska (tabl. 18). Wały grodziska zachowane są przeważnie w formie uskoków terenu (skarp) o nachyleniu do 40º. Rezultaty badań wałów dowiodły, iż pierwotnie rozwaliska wałów miały formę ziemnych szańców o trójkątnym lub trapezowatym przekroju. W wyniku procesu stokowego i rozorywania części wałów ich wewnętrzne skarpy zostały zamyte aż po koronę materiałem transportowanym z wyżej położonych partii stanowiska. Jedynie na kilku odcinkach wały zachowały się w formie nasypów. Wysokość zachowanych odcinków umocnień wynosi od 1 do prawie 7 m, szerokość w niektórych miejscach przekracza 15 m. Należy podkreślić, iż widoczne dzisiaj w terenie wały są najprawdopodobniej pozostałościami różnych faz budowy umocnień. Dopiero przebadanie wałów wszystkich podgrodzi pozwoli odpowiedzieć na pytanie o pierwotne rozplanowanie kolejnych faz grodu w Naszacowicach. Na razie w wyniku przeprowadzonych prac wykopaliskowych w stopniu dostatecznym rozpoznano w tym aspekcie główny człon grodziska (i częściowo podgrodzie południowe). Opisywany obiekt to wieloczłonowe grodzisko z wyróżniającą się, położoną w najwyższym punkcie wzgórza, partią centralną i kilkoma otaczającymi ją podgrodziami. Główny człon grodziska posiada wydłużony, owalny kształt o wymiarach 130 x 100 m. Od strony wschodniej, północnej i zachodniej otacza go dodatkowy, zewnętrzny wał, oddzielony od właściwego, wewnętrznego wału suchą fosą szerokości obecnie od 5 do 8 m. Do północnej części wschodniego odcinka wału głównego członu grodziska przylega w przybliżeniu trójkątny aneks, oddzielony od podgrodzia dodatkową skarpą (jego wymiary wynoszą 60 x 50 x 20 m). Od strony północnej i wschodniej do głównego członu grodziska przylega podgrodzie o szerokości 40-60 m (od zewnątrz otoczone jest ono wałem). Z kolei od strony południowo-zachodniej do głównego członu grodziska przylega wydłużone podgrodzie o długości 250 i szerokości 70-120 m. Od strony północno-zachodniej i zachodniej otacza go widoczny w terenie wał, od strony południowej ogranicza go górna krawędź skarpy południowego zbocza wzgórza. Najprawdopodobniej na tej właśnie linii znajdował się pierwotnie wał od strony Dunajca. Powierzchnia głównego członu grodziska i opisanego powyżej podgrodzia południowo-zachodniego była prawie płaska, pozostałe podgrodzia znajdowały się już na stokach wzgórza, a więc nachylenie ich powierzchni wynosiło od 10º do 35º. Podgrodzie przylegające od strony południowej do głównego członu grodziska ma wymiary 100 x 80 m. Największe jest podgrodzie północne, zajmujące praktycznie prawie cały północny i wschodni stok wzgórza. Dobrze widoczny jest wał ograniczający go od zachodu (ułożony jest on poprzecznie do stoku o nachyleniu 20 -35º), jak i wał u podstawy wschodniego krańca wzgórza. Pozostała część wału tego podgrodzia ciągnęła się wzdłuż widocznej dziś w terenie skarpy terasy nadzalewowej Olszanki. W miejscach, gdzie na skarpie położone są pola orne, widoczne są kilkumetrowej szerokości pasy drobnych grud polepy i węgielków drzewnych, pochodzących najprawdopodobniej właśnie z rozwalisk wału. Tę interpretację potwierdza analiza najstarszego planu grodziska, sporządzonego przez Sz. Morawskiego przed 1863 r., jak i analiza odnośnego arkusza mapy Miega (Kriegsarchiv Wien) i mapy katastralnej Naszacowic i Kadczy z 1846 r. (Archiwum Państwowe w Krakowie). W sumie powierzchnia grodziska w obrębie wałów wynosiła około 15 ha.

     Na planie Sz. Morawskiego z 1863 r. zaznaczono 3 kopce. Pierwszy z nich znajdował się u zbiegu północnego odcinka wału podgrodzia południowo-zachodniego i wału głownego członu grodziska. Kopiec ten został zniwelowany w latach 20-tych XX w. przez właściciela gruntu. Dokładne badania powierzchniowe ujawniły obecność w tym miejscu licznych, dużych fragmentów naczyń datowanych na początkowe stadia epoki brązu. Nie przesądzając definitywnie przed ewentualnym podjęciem w tym miejscu prac wykopaliskowych, można jednak postawić roboczą hipotezę, wedle której kopiec był prehistorycznym kurhanem. Około 60-70 m na południe od podgrodzia południowo-zachodniego, na zboczu wzgórza, znajdują się dwa niewielkie, wydłużone kopczyki. Bez podjęcia badań wykopaliskowych nie można odpowiedzieć na pytanie, czy są to twory naturalne czy też sztucznie usypane (kurhany, odcinki wału?). Na południowym stoku wzgórza, przy zachodnim odcinku wału podgrodzia południowego widoczny jest w terenie rodzaj cypla-wału. Również i w tym wypadku jedynie prace sondażowe mogłyby dać odpowiedź na pytanie o genezę tego tworu. Przy południowo-wschodnim odcinku wału głównego członu grodziska na zboczu wzgórza widoczny jest szeroki, stromy jar. Najprawdopodobniej w tym miejscu osunął się fragment zbocza. Spowodowało to zniszczenie fragmnentów umocnień starszych faz głównego członu grodu.

W trakcie badań na grodzisku w Naszacowicach wykonano prawie pełny przekop krzyżowy przez majdan jego głównego członu. Poza rejonem wałów (przekopy W0 – W4) nie stwierdzono występowania warstw kulturowych w rozbudowanym układzie stratygrafii pionowej. Na odc. 3/84-35/86, 37/87-53/87, 78/97, 79/97 i 81/97 po zdjęciu warstwy gleby ornej, miąższości 15-20 cm, ukazał się strop calca, na tle którego widoczne były zarysy wkopanych weń obiektów. W trakcie wielokrotnych niwelacji zniszczeniu uległa najprawdopodobniej część obiektów ze starszych faz osadniczych, a być może również uformowane na majdanie warstwy kulturowe. Obecność w niektórych partiach wypełnisk wałów, związanych z fazami osadniczymi C/D, II i III, licznych fragmentów naczyń, kości zwierzęcych, węgli drzewnych, grud polepy i pojedynczych przedmiotów metalowych może wskazywać, iż ziemię na budowę tych umocnień czerpano z ich najbliższego sąsiedztwa, także z majdanu głównego członu grodu (dowodem na to może być kilkakrotnie stwierdzone wyklejanie się fragmentów naczyń glinianych, odkrytych w obiektach na majdanie głównego członu grodziska i w wypełniskach wałów fazy C/D, II i III). Dużą rolę w destrukcji ewentualnych nawarstwień na majdanie głownego członu grodziska, a także podgrodzi, przypisać należy intensywnie prowadzonym na ich terenie co najmniej od połowy XVIII w. pracom rolniczym. W tej sytuacji nie powinien wzbudzać zdziwienia fakt, iż jedynie w kilku przypadkach natrafiono na omawianym obszarze na proste układy stratygrafii poziomej obiektów wczesnośredniowiecznych. Zdecydowana większość obiektów na majdanie głównego członu grodziska pozostawała poza kontekstem stratygraficznym z innymi obiektami, zaś żaden z nich nie wykazywał związków stratygraficznych z warstwami i obiektami w badanych rejonach wału. W tej sytuacji nie ma możliwości połączenia metodą analizy relacji stratygraficznych obiektów odkrytych na majdanie głównego członu grodziska z którąś z wyróżnionych w rejonie wałów głównego członu grodziska stanowiska faz osadnictwa wczesnośredniowiecznego. Wobec absencji w opisywanych obiektach z majdanu głównego członu grodziska zabytków, mogących pełnić funkcję niezależnych, precyzyjnych wyznaczników chronologii, a także fragmentów drewna nadających się do analiz dendrochronologicznych, jedynym kryterium datowania pozostaje odkryta w ich wypełniskach ceramika. Powoduje to, że określenie chronologii obiektów z majdanu może być jedynie ramowe. W tej sytuacji obiekty z majdanu głównego członu grodziska w Naszacowicach podzielono jedynie na prehistoryczne i wczesnośredniowieczne (tych pierwszych w prezentowanym opracowaniu nie uwzględniono). Określenie chronologii obiektu: ”wczesne średniowiecze” oznacza w przypadku grodziska w Naszacowicach datowanie ramowe, obejmujące okres od fazy I(A) do VI (fazy wyróżnione dla reliktów osadnictwa wczesnośredniowiecznego w rejonie wału głównego członu grodziska). W trakcie badań na majdanie głównego członu grodziska poza rejonem w bezpośrednim sąsiedztwie wału nie natrafiono na obiekt, który można by jednoznacznie interpretować jako pozostałość budynku mieszkalnego (naziemnego lub wziemnego). Prawie wszystkie spośród 35 odsłoniętych obiektów reprezentowały kilka typów jam (owalne, prostokątne z zaokrąglonymi narożnikami, koliste), w zdecydowanej większości o przekroju nieckowatym, jedynie niektóre obiekty „wannowate” (o kształcie wydłużonego prostokąta) posiadały płaskie dno. Wyjątkiem był obiekt „rowkowo-słupowy” 50-50d. Powierzchnia żadnego z obiektów na majdanie głównego członu grodziska nie przekroczyła 10 m2 (poza obiektem 50-50d o nieustalonej powierzchni). Należy podkreślić, że poza jednym wyjątkiem (obiekt 8), w żadnym z wczesnośredniowiecznych obiektów na majdanie głównego członu grodziska nie odkryto urządzenia grzewczego (paleniska, pieca kamiennego lub glinianego). Oznacza to, że funkcja tych obiektów była pierwotnie inna niż mieszkalna, chociaż niektóre z nich mogły pełnić funkcję np. piwniczki domostwa naziemnego.

Najpełniejszy zestaw danych, dotyczących liczby faz osadnictwa wczesnośredniowiecznego na stanowisku w Naszacowicach, jak i ich charakteru, uzyskano w trakcie eksploracji wału głównego członu grodziska (przekop W1-W4 z badań J Poleskiego i przekop W0 z badań A. Kraussa). Eksploracja kolejnych odcinków tej linii umocnień ujawniła znaczną dynamikę procesu osadniczego, przejawiającą się m. in. w zmianie przebiegu linii wału i lokalizacji obiektów mieszkalnych w jego sąsiedztwie w kolejnych fazach osadniczych.

Kwestia odtworzenia planu obwałowań grodu w Naszacowicach w poszczególnych fazach osadnictwa jest wyjątkowo trudna. Wiąże się to z brakiem pewnych przesłanek, które pozwalałyby w sposób jednoznaczny synchronizować rozpoznane relikty wałów podgrodzi z kolejnymi fazami wałów głównego członu grodu. Ponieważ w trakcie badań wałów podgrodzi nie odkryto fragmentów drewna nadających się do analiz dendrochronologicznych, jak i zabytków mogących pełnić dla tych konstrukcji rolę precyzyjnych, niezależnych wyznaczników chronologii, nie można precyzyjnie ustalić chronologii absolutnej tych wałów. W tej sytuacji można jedynie zasygnalizować kilka hipotez, których prawomocność wspierają pewne przesłanki, wynikające z analizy stratygrafii poszczególnych przekopów przez wały.

            Prawdopodobnie w okresie funkcjonowania wału fazy I(A) głównego członu grodu istniał też wał podgrodzia południowego od strony Dunajca. Być może były im też współczesne: starsza faza północnego odcinka wału podgrodzia zachodniego i najstarsza faza północno-zachodniego odcinka wału podgrodzia północnego. Może wskazywać na to pośrednio fakt wzniesienia tych wałów jako najstarszych w opisanych miejscach. W ich wypełniskach i warstwach podestrukcyjnych odkryto wyłącznie zabytki prehistoryczne. oznacza to, że w tym rejonie nie było zapewne pozostałości starszych od momentu budowy warstw i obiektów wczesnośredniowiecznych. Należy jednak podkreślić, iż równie prawdopodobnym wydaje się następująca możliwość: opisane odcinki wałów podgrodzia zachodniego i północnego zostały wzniesione później, niż wał fazy I(A) głównego członu grodu. Nieobecność w wypełniskach tych wałów zabytków wczesnośredniowiecznych oznacza zaś tylko to, że w tych rejonach aktywność mieszkańców wczesnośredniowiecznego grodu fazy I(A) byłe niewielka lub żadna.

Następną hipotezą (i, niestety, na obecnym etapie badań ostatnią odnośnie ogólnego planu grodu) jest domniemana współczesność wału fazy III (najmłodszego wału głównego członu grodu, powstałego po 989 r.) i młodszej fazy północnego odcinka wału podgrodzia zachodniego i północnego odcinka wału północnego podgrodzia „pierścieniowego”. Hipotezę tę wspiera rekonstrukcja zrębowej techniki budowy tych wałów, jak i fakt, że są to ostatnie, najmłodsze fazy umocnień w tych punktach grodziska.