Ceramika naczyniowa (około 60 tys. fragmentów) z XIII w. oraz datowane na XIII-XIV w.: militaria - ostrogi, groty strzał, bełty; ozdoby - zausznica srebrna, pierścionki, paciorki, zawieszki; sakralia - krzyżyki srebrne, kamienne, ikonka ze steatytu (import). 

Gród książęcy założony na kredowym pagórze. Dawny ośrodek rezydencjalno-sakralny. Obecnie położony w centrum miasta.

Ośrodek chełmski założono na kredowym pagórze nazwanym Wzgórzem Katedralnym. Wzgórze to budują skały górnokredowe wznoszące się od około 205 do 230 m n.p.m Nazwa Chełm ma charakter topograficzny, na co wskazuje prasłowiański rdzeń „chlm” oznaczający wzniesienie, pagórek. Po raz pierwszy została odnotowana w źródłach pisanych w połowie XIII wieku. Góra Chełmska lub Góra Katedralna to nazwa wschodniej części wzgórza z górującą, najwyżej położoną Wysoką Górką. Obecnie znajduje się tutaj zabytkowy zespół sakralny.

Pierwsze badania archeologiczno-architektoniczne na grodzisku w Chełmie miały miejsce w latach 1910-1912 i były prowadzone przez P. Pokryszkina i F. Korałłowa. Ponowne badania wykonano w latach 1966-1968. Pracami kierował Wiktor Zina i Władysław Grabski przy współudziale Jana Gurby i Ireny Kutyłowskiej. Kolejny etap prac miał miejsce w 2001 roku. Od 2010 roku badania wykopaliskowe prowadzone są niemal corocznie (2010-2012, 2013, 2015-2017) przez Zespół kierowany przez Andrzeja Buko.
Podstawowym źródłem do dziejów średniowiecznego Chełma jest Kronika halicko-wołyńska, która w zasadniczej części została zredagowana na dworze księcia Daniela Romanowicza. Wzmianki o Chełmie pojawiały się w Kronice pomiędzy 1223 a 1288 rokiem.
W ciągu niemal 100 lat badań na terenie wzgórza Wysoka Górka odkryto relikty grodu z architekturą rezydencjalno-sakralną. Budowa założenia i jego przebudowy architektoniczne i militarne oraz czas funkcjonowania odnoszony jest do okresu od lat 30. XIII wieku do połowy wieku XIV.
W wyniku przeprowadzonych dotąd badań udokumentowano pozostałości wału drewniano-ziemnego oraz relikty sześciu budowli murowanych i drewnianych (A1-mur obwodowy, A-budowla z piaskowców i glaukonitytu, B-budowla, tzw. wieża, C-budowla z piaskowców i kredy (partia górna), C1-budowla z piaskowców i kredy (partia dolna), D-budowla z części północnej wzgórza).
FAZA 1. BUDOWA ZESPOŁU REZYDENCJONALNEGO I JEGO ZNISZCZENIE (budowa studni, konstrukcja nasypu i murów obwodowych oraz budowli A i C [?], fosy).
Wyniki badań pochodzące z wykopów nr 17, 23-28, 31, 34, 35 oraz dane z odwiertów 1-5 wskazują, iż na głębokości 4,5-5 m od powierzchni terenu, znajduje się utwardzony poziom, będący naturalną, ale wyrównaną powierzchnią skały lub intencjonalnie ułożoną strukturą z iłu i opoki. Strop tej powierzchni występujący od 232,25 do 232,9 m n.p.m. stanowi najniższy, uchwycony poziom pozbawiony materiałów zabytkowych.
Kolejne dane wskazują na podjęcie ogromnej akcji budowlanej na tym terenie. Etapem pierwszym było wykonanie z utworów gliniastych i pokruszonego glaukonitytu utwardzonego nasypu o miąższości 2-2,5 m. Został on udokumentowany na terenie całego wzgórza, zarówno w części południowej jak i północnej. Wydzielono dwa etapy jego sypania. W partii zewnętrznej wzgórza jest to głównie materiał ilasty lub mieszany ilasto-glaukonitytowy. Równocześnie z wykonywaniem nasypu wzniesiono 2-metrowej szerokości mur obwodowy z monumentalną bramą wjazdową. Budynek  lub raczej dziedziniec (A1) wykonano z ciosów glaukonitytowych. Budowla ta (A1) miała „schodkową” konstrukcję partii fundamentowej. Kamienna, zewnętrzna część muru została posadowiona bezpośrednio na „skale” (spąg - 233,2 m n.p.m.), natomiast fundament wewnętrzny był strukturą kamienno-ziemną (spąg - 234,8 do 235,15 m n.p.m.) łączącą konstrukcyjne mur z ziemnym nasypem. Na podstawie danych takich jak posadowienie muru (zbadane w 8 punktach), jego konstrukcja, surowiec, technika oraz brak rozwarstwień, można potwierdzić jednakowy czas wzniesienia murów obwodowych o wymiarach 22,5 x 33 m i szerokości 2 m. Ich relacja z nasypem wskazuje, iż obydwa elementy były zaplanowane i realizowane w ramach tej samej akcji budowlanej. Celem wyrównania powierzchni budowlanej przestrzeń wewnątrz murów obwodowych wyłożono materiałem ilastym oraz 2-3 cm warstwą pokruszonego piasku glaukonitytowego oraz wyłożono brukiem.
Ostatnie badania pozwoliły udokumentować studnię wymienianą w Kronice halicko-wołyńskiej. Jej lokalizacja w części północnej wzgórza, nawiercona głębokość (pow. 10 m; wg KHL ok. 50-60 m) i zasypisko wskazują na taką właśnie funkcję. Logika działań budowlanych sugeruje, iż obiekt ten musiał powstać jako jeden z pierwszych, a urobek z drążenia studni zapewne wykorzystano przy wznoszeniu nasypu. Podobnie z dookolną fosą, którą odkryto u podnóża założenia. Miała szerokość do 10 m i głębokość około 5 m.
Budowle A i C1. Pozostałości budowli zidentyfikowano wewnątrz opisywanego wyżej muru obwodowego (A1). W trakcie badań nie uzyskano jednoznacznych świadectw stratygraficznych określających moment wzniesienia tych budowli (faza 1 lub 2) ze względu na zniszczenie styków warstw „dochodzących” do murów, jak i wobec braku warstw pierwotnych wewnątrz obiektów.
Destrukcje budowli fazy 1. Najpewniej rezydencja fazy 1 nie została ukończona w całości. Zniszczeniu (katastrofa budowlana?) uległ mur SE. Nie odkryto również pozostałości użytkowania.
W trakcie prac archeologicznych udokumentowano liczne świadectwa zniszczenia górnej partii muru obwodowego w postaci warstw gruzowiskowych. Jego część dolna zachowała się do 1,5 m. Nie została wyjaśniona sytuacja w części północnej wzgórza – czy istniał już wówczas analogiczny nasyp i zabudowa, czy też nie?
Chronologia tej fazy na podstawie danych archeologicznych i historycznych – lata 30. XIII w. – przed 1240 r.

FAZA 2. ODBUDOWA I ZMIANA FORMY ZAŁOŻENIA (budowa wału, budowle A, B, C1, D).
Na reliktach fazy 1 dokonano odbudowy założenia. Poziom destrukcji stał się kolejnym poziomem budowlanym dla wzniesienia budowli B (wieża) i D (?) oraz odbudowy (?) budowli A i C. W części północnej wzgórza odkryto budowlę z cegieł i kamienia „spiętą” elementami drewnianymi. Cegła została wydatowana metodą termoluminescencji (TL) na lata 1243±35 AD. W części centralnej grodu wzniesiono z piaskowca budowlę prostokątną o wymiarach 11 x 12 m. Jej użytkowanie do połowy XIV wieku potwierdza znalezisko grosza praskiego Karola IV Luksemburskiego (data bicia monety 1346-1378) z najmłodszej warstwy. Całą powierzchnię wzgórza objęto wałem drewniano-ziemnym. Czytelne jest dostawienie konstrukcji do niefunkcjonujących już wówczas murów obwodowych A1.
Szczegółowe rozpoznanie tych fortyfikacji wykonano w 2001 roku. Składała się ona z konstrukcji skrzyniowych o szerokości 6 m wypełnionych gruzem glaukonitytowo-opokowym. Potwierdzono dwa poziomy konstrukcji drewnianych przedzielonych niwelacyjną kredą, z których najmłodszy datowany jest na wiek XIV (C14: 1294-1406 AD – 95,4%; 1301-1397 AD – 68,2%). Chronologia tej fazy – tj. jej budowy, określana jest wstępnie pomiędzy latami 40. XIII w. do 1253 r. Budowle tu wzniesione funkcjonowały do połowy XIV w.   Ważne daty historyczne, które mogą być punktem odniesienia: budowa ceglanej cerkwi Bogurodzicy przed 1253 r.  (pojawienie się warsztatu ceglanego), istotnym był również rok 1256 opisany w Kronice jako czas wielkiego pożaru. Spalone konstrukcje drewniane zidentyfikowane w ilastej warstwie uzyskały datowanie C14: 1154-1259 AD (95,4%). 

FAZA 3. PRZEBUDOWA ZESPOŁU REZYDENCJONALNEGO
Najpewniej po pożarze, którego ślady są czytelne na terenie grodu odbudowano budowlę B i poszerzono budowlę A (dostawiony mur fundamentowy; natomiast brak danych archeologicznych o funkcjonowaniu bud. C, C1 i D). Zabudowa grodu w tej fazie, poza wspomnianymi kamienno-drewnianymi budowlami, była drewniana. Ślady budynków stwierdzono w części północnej grodu. Początki tej fazę można datować na okres po 1259 r., a funkcjonowanie budowli i grodu co najmniej do połowy wieku XIV.
UWAGI. Zniszczenie warstw późnośredniowiecznych i nowożytnych w wyniku niwelacji XIX-wiecznych i późniejszych.