Busówno
Z badań grodziska pozyskano łącznie 8744 sztuk zabytków, wśród których najliczniejszą grupę stanowiła ceramika wczesnośredniowieczna (3842) i fragmenty dysz glinianych (196). Z nawarstwień pozyskano 57 zabytków metalowych: groty strzał, okucia, kabłączek skroniowy, nożyce żelazne i narzędzia.
Grodzisko w Busównie pod względem geograficznym usytuowane jest w północno-zachodniej części mezoregionu Pagórów Chełmskich, który charakteryzuje się występowaniem wyniesień kredowych otoczonych obniżeniami wypełnionymi materiałem akumulacyjny. Obiekt usytuowany jest na niewielkim garbie kredowym w strefie brzeżnej rozległej doliny rzeki Świnki (prawobrzeżny dopływ Wieprza). Utwory przypowierzchniowe tworzą tu piaski i mułki oraz namuły mineralno-organiczne i biogeniczne (torfy). Poniżej znajdują się pokłady skały kredowej. Wysokości bezwzględne w rejonie stanowiska znajdują się na poziomie 180-182 m n.p.m. (dolina Świnki) do 220 m n.p.m. w jej strefie przykrawędziowej i na wysoczyźnie.
Grodzisko jest obiektem kilkuwałowym (2 lub 3), pierścieniowatym o powierzchni około 10 ha. Wały zachowane są we fragmentach w postaci niewielkich nasypów ziemnych o wysokości od 0,3 do 0,8 m, którym towarzyszą rozległe a zarazem niezbyt głębokie rowy. Majdan grodziska w obrębie wału wewnętrznego ma przybliżoną powierzchnię 3,2 ha. W jego południowo-wschodnim rejonie znajduje się kopcowate wyniesienie o wymiarach 40 x 50 m na którego plateau w XIX wieku wybudowano cerkiew.
Busówno [źródłowo: Busowno (1419), Buszowna (1442)] według językoznawców może być nazwą topograficzną, która oznaczałaby miejsca położne na terenie podmokłym, wśród mokradeł i bagien. Pod względem przynależności etnicznej jej genezę ruską podkreślał Władysław Makarski.
Odkrywcą grodziska w 1962 roku był regionalista Stanisław Skibiński. Badania powierzchniowe na obszarze AZP 77-88 przeprowadziła Halina Wróbel nadając stanowisku nr 1 w miejscowości i 2 na obszarze. Pierwsze badania sondażowe na grodzisku przeprowadził w 1978 roku Jerzy Cichomski . W czterech wykopach sytuowanych na wale zewnętrznym i wewnętrznym, międzywalu oraz na majdanie została wstępnie rozpoznana struktura umocnień i zabudowa centrum wraz z datowaniem grodu pomiędzy VII a XIII wiekiem. W latach 2004-2005 wznowiono prace wykopaliskowe na grodzisku, których celem było rozpoznanie konstrukcji wałów oraz osadnictwa na majdanie. W 2008 prace kontynuowano badając wał wewnętrzny i majdan.
Grodzisko tworzą dwa (?) dookolne wały (nr I i II) w kształcie lekko wydłużonego owalu. Kwestią nierozwiązaną pozostaje obecność (?) trzeciego wału, który niezbyt czytelnie rysuje się ze zdjęć lotniczych i planu GPS obiektu. Powierzchnia ogólna 10 ha, w obrębie wału zewnętrznego wynosiła 8-9 ha, natomiast w obrębie wału wewnętrznego 3,2 ha. Wały występują w postaci niewielkich nasypów ziemnych o szerokości 5-7 m i wysokości od 0,3 do 0,8 m. Od strony zewnętrznej wałów znajdowały się płytkie przegłębienia – rowy (nr I i II; szerokości 3-5 m i głębokości do 1 m). Wyniki dotychczasowych badań wykazały istnienie, co najmniej dwóch faz użytkowania obiektu.
Wał zewnętrzny miał szerokość około 6,4 m, natomiast jego zachowana wysokość wynosiła 0,8 m. Konstrukcję wału tworzył nasyp ziemny oraz elementy drewniane i kamienne. Podłoże pod nasypem zabezpieczono iłem oraz moszczeniem. Naziemną część wału tworzyły konstrukcje drewniane i kamienne, obecnie zachowane w szczątkowej formie. Relikty drewniane wystąpiły w postaci negatywu po belce podwalinowej lub rzędzie słupów (?), usytuowanych wzdłuż zewnętrznej krawędzi wału. Przy krawędzi wewnętrznej odkryto negatywy czterech kołków z odciskami plecionki (?) oraz negatyw pojedynczego, konstrukcyjnego słupa. Całość wzmacniała od strony majdanu kamienna odsadzka zachowana w postaci „rozsypiska” o szerokości około 1,5-1,6 m i miąższości 0,3 m. Tworzyły ją piaskowce ułożone bez spoiwa. Rekonstrukcja wału wskazuje na wykonanie ziemnego podkładu z gliny moszczonego drewnem, na którego stropie wzniesiono skrzynię (?) lub konstrukcję z pionowych słupów wypełnioną ziemią (która zabezpieczono przed rozsypaniem plecionką i kołkami) (zbliżona do typu IV wg J. Poleskiego 2004). Ściana zewnętrzna konstrukcji to belki/słupy (ściana z drewna), natomiast wewnętrzny kołki z plecionką i nośne słupy rozstawione w odległości, powyżej 1 m. Nie wiemy czy była tu lita drewniana ściana (raczej tak), czy tylko kamienna odsadzka. Belka z wału znaleziona w fosie ma datowanie dendrochronologiczne 915-950 AD. Z kolei C14 drewna z moszczenia zawiera się pomiędzy VIII a końcem IX wieku. Chronologia wału I może zawierać się pomiędzy końcem IX a połową X w.
Wał wewnętrzny (II) rozpoznano przekopami w części wschodniej (w. 7) i zachodniej (w. 11) grodziska. Odkryto nasypy ziemne o szerokościach 6-8 m i wysokości 0,3-0,6 m. Wał w stropie był prawdopodobnie umocniony konstrukcją drewnianą, której pozostałością było spalone drewno zarejestrowane na jego zboczu i w zasypisku rowu-fosy. W odległości 1-2 m od nasypu, zarówno w wykopie 7 i 11, natrafiono na relikty konstrukcji drewnianej typu płotowego. Były to negatywy dużych słupów rozstawionych pomiędzy sobą co 0,2-0,4 m o przebiegu równoległym do nasypu wału oraz negatyw równoległej belki (typ IA wg J. Poleskiego). Szerokość konstrukcji wynosiła około max 1,2 m. Datowanie 14C resztek spalonego drewna wskazuje na starszą metrykę sięgającą końca wieku IX – 710-890 AD. Datowanie wydaje się zbieżne z wałem I, gdzie kołki z moszczenia mają podobną chronologię. Ta dosyć skomplikowana sytuacja sugeruje różne warianty rozwoju umocnień. Prawdopodobne jest faza IX-wieczna zarówno dla wału I jak i II oraz rozbudowa/przebudowa w X wieku. Drugą możliwością jest powstanie obu wałów na przełomie IX/X – 1 połowie X w.
W wykopach usytuowanych w centrum majdanu i na jego obrzeżu zarejestrowano warstwę osadniczą o miąższości 0,3-0,4 m. Zabudowę majdanu w najstarszej fazie tworzyły: półziemianka (lub duża jama gospodarcza) o niezbadanym kształcie, trzy owalne jamy, dwa rowy (?), negatywy słupów po budynku naziemnym oraz pracownia (?) hutniczo-kowalska. Tę ostatnią rozpoznano w postaci dużego założenia o powierzchni około 40 m2 w części północnej majdanu. Obiekt był zagłębiony w calec (mułek piaszczysty) na około 1-1,5 m z wejściem od strony północnej (system schodków) i profilowanym podłożem (wypłaszczona część południowa i przegłębione centrum). Górną część obiektu tworzyło zasypisko żużla żelaznego o łącznej wadze około 350 kg z licznymi pozostałościami fragmentów dysz glinianych.
Badania przeprowadzone w rejonie kopca również udokumentowały elementy umocnień . W celu posadowienia wału wyrównano powierzchnię terenu pod nasyp ziemny o szerokości około 5,5 m. Jego stok zewnętrzny zabezpieczono iłem i kamieniami, natomiast od strony wewnętrznej odkryto negatywy dwóch rzędów słupów drewnianych rozstawionych w odległości 1,2 m. Stanowiły one zapewne relikty konstrukcji ogrodzeniowej (?). Datowanie umocnień na podstawie stratygrafii i ceramiki w rozsypisku można wstępnie odnieść do XII-XIII wieku. U podnóża kopca zarejestrowano fosę o szerokości około 8 m i głębokości 1-1,4 m. Strukturę zasypiska tworzyły warstwy namułów. Za pomocą odwiertów stwierdzono przebieg rowu dookoła kopca.
Z fazą młodszą można łączyć odkrytą w zachodniej części majdanu półziemiankę. Obiekt o zarysie prostokątnym i wymiarach 5,1 x 5,5 m był zagłębiony do 0,5 m i miał 27,5 m2 powierzchni i słupową konstrukcję ścian. Z wypełniska pozyskano dużą ilość ceramiki (XIII w.).