Miejscowość
Niemcza stan. 1
Nr stanowiska w miejscowości
1
Nr stanowiska na obszarze
5
Forma terenowa
wyniesienie
Pokrycie terenu
teren zabudowany
Chronologia
2 poł. VIII-XIII w.
Forma
Stan zachowania
Powierzchnia całości
nieregularna
zniszczone
1,8 ha
do 1945 r., 1950-1951, 1958, 1960-1965, 1971-1973 - kilka tysięcy ułamków naczyń, przedmioty żelazne (groty strzał, sprzączki, noże ostrogi, gwoździe, 2 monety) i kościane (grzebienie, rylce, zdobione okładziny), przęśliki z różowego łupku, żarna kamienne, resztki zboża, żarna, praźnice (Kaletynowie, Lodowski 1968; Lodowski 1980; Jaworski 2005).
Grodzisko położone w centrum miasta, na terenie dzisiejszego rynku, w obrębie średniowiecznych murów miejskich, na niewielkim wyniesieniu na wys. ok. 220 m n.p.m, które od wschodu otacza dolina rzeki Ślęzy. Maksymalna dł. wzgórza wynosi 1,3 km a jego szer. nie przekracza 0,5 km (Kaletynowie, Lodowski 1968).
Niestety do tej pory Niemcza, nie doczekała się wiarygodnej rekonstrukcji formy i rozplanowania założenia grodowego, pomimo wielosezonowych prac archeologicznych.
Po pierwszych powojennych badaniach przeprowadzonych na niemczańskim wzgórzu, pod koniec lat 50-tych, J. Kaźmierczyk oraz W. Hołubowicz twierdzili, że na terenie niemczańskiego wzgórza funkcjonowały 2 osobne grody: w południowej jego partii gród I (powierzchnia około 1 ha) oraz w północnej jego części gród II (powierzchnia około 0,25 ha). Oba założenia były niezależne od siebie, niepołączone żadnymi umocnieniami. Według badaczy gród I funkcjonował przez cały okres wczesnego średniowiecza tj. VIII-XIII wiek. Z kolei gród II był założeniem powstałym w IX wieku, które przetrwało do XIII wieku, do budowy zamku w tej partii wzgórza, właśnie jako gród kasztelański.
Najstarsze, jak dotychczas, odkryte urządzenia obronne wg badaczy pochodziły z VIII-IX w. Były one typu palisadowego, zbudowane na krawędzi stoku, miejscami tworzącego urwisko skalne. Na podstawie układu fragmentów palisady na odkrytej przestrzeni można stwierdzić, że składały się z trzech rzędów zaostrzonych słupów, wbitych ukośnie, nachylonych w kierunku spadku stoku. Odległość między rzędami słupów dochodziła do 0,8 m, między poszczególnymi zaś słupami w rzędach 15-40 cm. Rzędy słupów były prawdopodobnie oplecione.
Druga faza umocnień pochodziła z IX w. Składały się one z dwóch części kamiennego muru o szer. do 2 m i przylegającego doń drewniano-ziemnego przymurza o szer. ok. 4 m. Przymurze skonstruowane było z izbic wypełnionych ilastą ziemią.
Trzecia faza umocnień datowana była na X-XI w. Posadowione zostały częściowo na ruinach starszych wałów. Składały się również z muru kamiennego szer. 2 m oraz przymurza drewniano-ziemnego o szer. podstawy 13 m. Różniły się one jednak w szczegółach konstrukcyjnych od umocnień starszej fazy przede wszystkim innym rozwiązaniem przymurza, które zbudowane zostało w konstrukcji przekładkowej. Mur, tworzący zewnętrzne lico całej konstrukcji, był prawdopodobnie wyższy od reszty wału.
Młodsza faza umocnień z wieków XI-XIII została wzniesiona w podobnej konstrukcji co wał z X-XI w. Nie zachowały się one jednak czytelnie z powodu kilkakrotnych pożarów, zewnętrzne zaś części tych konstrukcji ( w tym także kamienne lico) obsunęły się po stromym stoku wzniesienia. Być może materiał z lica kamiennego został następnie użyty do budowy średniowiecznego muru opasującego obecnie miasto (Kaletynowie, Lodowski 1968).
Według drugiej rekonstrukcji opracowanej w latach 70-tych XX w. przez J. Kaźmierczyka gród niemczański był założeniem trójczłonowym, składającym się ze wzmiankowanych wyżej członów I i II oraz kolejnego członu pomiędzy nimi. Poszczególne elementy grodu były oddzielone od siebie suchymi fosami o szerokości ok. 30-40 m i głęb. około 5 m, które na osi wschód-zachód przecinały całe wzgórze. Każdy z trzech członów miał własne umocnienia obronne w postaci kamiennych murów lub wałów drewniano-ziemnych wzmacnianych kamiennymi oblicówkami z zewnętrznej i - nieco rzadziej - wewnętrznej strony. Najbardziej na północ wysunięta część zespołu, stała się późniejszym grodem kasztelańskim, dodatkowo broniony od strony północnej kamienną wykładzinę zbocza, palisadę i bezpośrednio przy murze zasiekiem z okrąglaków (Kaźmierczyk 1974; Jaworski 2005).
Nowych danych dotyczących datowania poszczególnych warstw grodu niemczańskiego dostarczyły przeprowadzone ostatnio studia nad ceramiką z warstwy E, F i G oraz daty dendrochronologiczne uzyskane z drewna konstrukcyjnego wału odkrytego na poziomie warstwy E. Wszystkie drzewa użyte do budowy wału zostały ścięte po połowie X w., a w przypadku dwóch prób udało się ustalić dokładną datę roczną 973 r. (Pankiewicz 2012).
Rok (rozpoczęcia)
Kierownik badań
Rodzaj badań
Miejsce przechowywania zbiorów
1929
E. Petersen
badania ratownicze
-
1936 - 1937
E. Petersen
badania wykopaliskowe
Muzeum Archeologiczne Wrocław
1950 - 1951
Włodzimierz Hołubowicz, Halina Cehak-Hołubowiczowa, Józef Kaźmierczyk
badania wykopaliskowe
IAiE PAN Wrocław, IA UWr
1958 - 1964
Włodzimierz Hołubowicz, Halina Cehak-Hołubowiczowa, Józef Kaźmierczyk
badania wykopaliskowe
IAiE PAN Wrocław, IA UWr
1971 - 1973
Józef Kaźmierczyk
badania wykopaliskowe
Stara Kopalnia w Wałbrzychu
S. Arnold, Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski Piastowskiej (w XII-XIII w.), Prace Komisji dla Atlasu Historycznego Polski, 1927.
M. Hellmich, Schlesische Wehranlagen, [w:] Altschlesien, 1930 tom 3, s. s. 37-47, .
E. Petersen, Die Grabung auf dem Hofe der Burg in Nimptsch, [w:] Altschlesien, 1930, 1935 tom 3,4, s. t. 3 - 242-252, t. 4 - 317.
Z. Wojciechowski, Najstarszy ustrój plemienno-szczepowy i administracja do r. 1139, [w:] Historia Śląska, 1933 tom 1, s. 123-154.
E. Rauch, Geschichte der Bergstadt Nimptsch, 1935.
E. Petersen, Die älteste der Bergstadt Nimptsch endeckt, [w:] Nachrichtenbl. f. deutsche Vorzeit, 1936 tom 12, s. 55.
K. Langenheim, Die Bedeutung der Wikinger für Schlesiens Frühgeschichte, [w:] Altschlesien, 1936 tom 6, s. 316.
K. Langenheim, Die Burgen von Nimptsch, [w:] Altschlesische Blätter, 1937 nr 1/2, s. 18-23.
E. Petersen, Ein Wikingerfund aus Nimptsch, [w:] Altschleschische Blätter, 1937, s. 179-181.
W. Nowothing, Zur Besiedlung des Nimptscher Landes in vor- und frühgeschichtlicher Zeit, [w:] Nachrichtenbl. f. deutsche Vorzeit, 1937 tom 13, s. 276-279.
H. Uhtenwoldt, Die Burgverfassung in der Vorgeschichte und Geschichte Schlesiens, [w:] Breslauer Historische Forschungen, 1938 nr 10, s. s.11, 38, 77, .
J. Nowakowa, rozmieszczenie komór celnych i przebieg dróg handlowych na śląsku do końca XIV w. , 1951.
H. Hołubowicz, W. Hołubowicz, Sprawozdanie z badań wykopaliskowych z Niemczy, [w:] Przegląd zachodni , 1951.
W. Hołubowicz, Sprawozdanie z badań wykopaliskowych z Niemczy, [w:] Przegląd Zachodni, 1952.
W. Hołubowicz, Wyniki badań przeprowadzonych w 1950 r. w Niemczy Śląskiej , [w:] Wiadomości Archeologiczne, 1955 tom 22, s. 146-157.
W. Hołubowicz, Prace wykopaliskowe w Niemczy, pow. Dzierżoniów, w 1958 r., [w:] Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, 1958 tom 1, s. 46-49.
W. Hołubowicz, Z prac wykopaliskowych w Niemczy Śląskiej (IX - XIV w.) w roku 1960, [w:] Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, 1960 tom 3, s. 40-42.
J. Hawrot, Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicznych w kościele cmentarnym w Niemczy w 1960 r. , [w:] śląskie Sprawozdania Archeologiczne, 1960 tom 3, s. 42-46.
J. Rozpędowski, Sprawozdanie z badań architektonicznych prowadzonych w kościele Św. Piotra i Pawła w Niemczy w 1960 r., [w:] Śląskie Sprawozdania Archeoiogiczne , 1960 tom 3, s. 46, 47.
L. Tyszkiewicz, Z przeszłości Śląska, 1960.
J. Kaźmierczyk, Tymczasowe sprawozdanie z badań Niemczy Śląskiej w 1963 roku, [w:] Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, 1963 tom 6, s. 35-38.
W. Hołubowicz, J. Kaźmierczyk, Z badań Niemczy Śląskiej w latach 1950-1961, [w:] Sprawozdania Archeologiczne, 1963 tom XV, s. 288-315.
, Mapa grodzisk w Polsce, 1964.
J. Kaźmierczyk, Sprawozdanie z badań wykopaliskowych Niemczy Śląskiej w 1964 roku, [w:] Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, 1964 tom 7, s. 37-40.
J. Kaźmierczyk, Z badań wykopliskowych w Niemczy Śląskiej w 1962 roku, [w:] Sprawozdania Archeologiczne, 1964 tom XVI, s. 243-253.
J. Kaźmierczyk, Z badań Niemczy Śląskiej w 1962 r., [w:] Sprawozdania Archeologiczne, 1964 tom 15, s. 244-253.
J. Kaźmierczyk, Sprawozdanie z badań grodu i miasta Niemczy, pow. Dzierżoniów w 1971 roku, [w:] Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, 1971 tom 14, s. 41-43.
J. Kaźmierczyk, Wyniki badań wykopaliskowych w Niemczy, pow. Dzierżoniów uzyskane w 1973 roku, [w:] Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, 1974 tom 16, s. 66-71.
J. Lodowski, Dolny Śląsk na początku średniowiecza (VI-X wiek) Podstawy osadnicze i gospodarcze, 1980.
S. Moździoch, Organizacja gospodarcza państwa wczesnopiastowskiego na Śląsku: studium archeologiczne, 1990.
S. Moździoch, Stan badań archeologicznych nad młodszym podokresem wczesnego średniowiecza na Śląsku, [w:] Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce: materiały z konferencji, Poznań 14-16 grudnia 1987 roku, 1990, s. 187-199.
K. Jaworski, Znaleziska wielkomorawskie w Gilowie, Niemczy i Starym Książu na Dolnym Śląsku, [w:] Śląsk i Czechy a kultura wielkomorawska (Krzysztof Wachowski), 1997, s. 113-125.
S. Moździoch, Archäologische Forschungen zu frühmittelalterlichen Burgen in Schlesien, [w:] Frühmittelalterlicher Burgenbau in Mittel- und Osteuropa, 1998, s. 276-291.
K. Jaworski, Niemczański zespół grodowy na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia, [w:] Śląsk około 1000 roku, 2000, s. 149-162.
K. Jaworski, Niemcza w pradziejach i wczesnym średniowieczu, [w:] Niemcza. Wielka historia małego miasta, 2002, s. 11-26.
K. Jaworski, Wczesnośredniowieczny niemczański zespół osadniczy, [w:] Atlas Historyczny Miast Polskich, t. IV, Śląsk, zesz. 4, Niemcza, 2003, s. 5-7.
K. Jaworski, Der frühmittelalterliche Siedlungskomplex von Nimptsch, [w:] Historischer Atlas Polnischer Städte, Bd. IV, Heft 4, Nimptsch, 2003, s. 19-22.
K. Jaworski, Grody w Sudetach (VIII-X w.), 2005.
K. Reichenbach, "Burgengeschichte is politische Geschichte" - Burgwallforschung in Schlesien am Beispiel der Ausgrabungen in Nimptsch/Niemcza, [w:] Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, 2007 tom 49, s. 207-224.
A. Pankiewicz, Relacje kulturowe południowego Śląska i północnych Moraw i Czech w IX-X wieku w świetle źródeł ceramicznych, 2012.