Wojnicz
W trakcie badań sondażowych, przeprowadzonych przez A. Żakiego w obrębie wałów grodziska przy zewnętrznej ścianie prezbiterium kolegiaty pod wezw. Św. Wawrzyńca, nie natrafiono na zachowane in situ wczesnośredniowieczne warstwy kulturowe (calec wystąpił na głębokości ponad 2 m od obecnej powierzchni gruntu). Odkryto jednak na wtórnym złożu fragment brązowego kabłączka skroniowego i fragmenty naczyń wczesnośredniowiecznych.
Datowanie grodziska zostało oparte na analizie porównawczej fragmentów naczyń, odkrytych głównie w trakcie ostatnio prowadzonych nadzorów nad pracami budowlanymi w obrębie wałów grodziska. Zdaniem J. Okońskiego i A. Szpunara ceramika ta pochodzi z okresu między X a XIII w. Ich ornamentacja (m.in. kombinacja ukośnych nacięć nożykiem garncarskim na szyjce naczynia i poziomych żłobków na większej części powierzchni brzuśca) pozwala na porównanie tej serii ceramiki do okazów z przedlokacyjnego Krakowa, datowanych na wspomniany powyżej okres. Należy podkreślić, iż zdecydowana większość zabytków została odkryta poza kontekstem stratygraficznym z wałami grodziska, a więc nie pozwala na ich bardziej szczegółowe datowanie.
Grodzisko położone jest na wysokiej prawie płaskiej terasie nadzalewowej lewego brzegu Dunajca (207,0 m n.p.m.), przylegając do jej krawędzi. Krawędź terasy biegnie po linii NE-SW, ma postać stromej skarpy o wysokości kilku do kilkunastu m ponad poziom terasy dennej doliny Dunajca, która znajduje się u stóp grodziska, na SE od niego. Stanowisko położone jest u stóp Wysoczyzny Wojnickiej, stanowiącej w tym miejscu południową krawędź Kotliny Sandomierskiej. W odległości kilkuset m na S od grodziska znajdują się pierwsze wzniesienia północnej krawędzi Pogórza Wiśnickiego, stanowiącego fragment Pogórza Wielickiego. Podłoże geologiczne stanowiska tworzą pokłady lessopodobnych utworów, na których wykształciły się gleby typu pseudobielicowego. U podnóża skarpy terasy nadzalewowej Dunajca, na której znajduje się grodzisko, płynie niewielki potok Więckówka (dawniej zwany Stradomką), koryto Dunajca znajduje się obecnie 2,5 km na E od grodziska, chociaż silne meandrowanie tej rzeki uprawdopodobnia pogląd, iż we wczesnym średniowieczu jego główne koryto mogło znajdować się w pobliżu grodziska. Teren znajduje się obecnie pod zabudową Wojnicza, niektóre jego partie to ogrody, pola orne i nieużytki. Plan grodziska w Wojniczu został zrekonstruowany przez A. Ceterę i J. Okońskiego w oparciu o zachowane niewielkie odcinki obwałowań, jak i analizę planów katastralnych miejscowości z 2. połowy XIX w. i wyniki ratowniczych prac wykopaliskowych. Według wspomnianych autorów gród w Wojniczu był założeniem trójczłonowym z wydzieloną, główną częścią grodu, otoczoną dwiema dodatkowymi liniami wałów. Od strony SE (skarpy terasy nadzalewowej Dunajca) brak wyraźnych śladów wałów. Jest prawdopodobne, iż pierwotnie wzdłuż górnej krawędzi skarpy biegła jedna linia wału, jednak na skutek stałego podmywania tej skarpy przez wody powodziowe Dunajca pozostałości tej linii umocnień zostały częściowo lub całkowicie zniszczone. Główny człon grodu, znajdujący się w części Wojnicza zwanej Wajdowiczówką, przylega do górnej krawędzi skarpy terasy nadzalewowej, na S od kościoła pod wezw. Św. Wawrzyńca. Rekonstruowany kształt głównego członu grodu zbliżony był do podkowy, rozciągniętej po linii SE-NW, o wymiarach (wraz z domniemanym wałem, zwanym dalej wewnętrznym) 120 x 100 m (powierzchnia blisko 1 ha). Główny człon grodu otaczał kolejny, tzw. środkowy wał (II), biegnący w odległości 80-100 m od wału wewnętrznego. Wał ten zamykał przestrzeń na planie niezbyt regularnego półkola o wymiarach 280 x 260 m (powierzchnia wraz z głównym członem grodu około 2.9 ha). Wykopaliskowe prace sondażowe wykazały, iż przestrzeń między wałem wewnętrznym i środkowym we wczesnym średniowieczu była zabudowana m.in. mieszkalnymi budynkami półziemiankowymi. Przy odcinku NE wału środkowego, od jego strony wewnętrznej, znajduje się kolegiata pod wezw. Św. Wawrzyńca. W wyniku przeprowadzenia niewielkich prac ratowniczych w zakrystii kościoła A. Cetera pozyskał przesłanki, wskazujące na funkcjonowanie w tym rejonie wczesnośredniowiecznego cmentarzyska szkieletowego. Nie można wykluczyć także obecności pod gotycką świątynią reliktów jej starszej, romańskiej fazy. Opisane dotychczas założenie otaczała trzecia, zewnętrzna linia wału (III). Biegła ona w odległości od 15 do ponad 100 m od wału środkowego. Wał zewnętrzny zamykał przestrzeń w kształcie trójkąta. Jego podstawę tworzyła linia górnej krawędzi skarpy nadzalewowej Dunajca. Wyraźnie ukształtowany był szczyt NW trójkąta (lekko tylko zaokrąglony), od którego odchodziły pod kątem prostym dwa prawie proste odcinki wału, północny i zachodni. W odległości około 100 m od górnej krawędzi skarpy terasy nadzalewowej oba te odcinki wyraźnie zaokrąglały się, zmierzając ku SE. Przestrzeń pomiędzy wałem środkowym i zewnętrznym nie była gęsto zabudowana, co wstępnie wykazała obserwacja wykopów instalacyjnych na tym terenie. Powierzchnia grodu zamknięta w obrębie wału zewnętrznego wynosiła między 8 a 9 ha, choć pierwotnie mogła być większa (ze względu na zniszczenie odcinka SE obwałowań grodu przez obsuwanie się skarpy terasy nadzalewowej). Większa część obwałowań grodziska jest obecnie zniwelowana do poziomu gruntu (zaznacza się na polach ornych w postaci pasm węgli drzewnych i polepy). Zachowały się znaczne odcinki wału środkowego od strony W (190 m) i wału zewnętrznego od strony W (130 m). Ich wysokość wynosi odpowiednio: do 7 m i do 4,5 m, szerokość do 24 m i 18-20 m. Podkreślenia wymaga brak rozpoznania chronologii poszczególnych linii wałów. Nie wiemy więc nie tylko kiedy je zbudowano, ale czy trzy linie umocnień powstały jednocześnie i czy funkcjonowały w tym samym czasie. Zwraca uwagę odmienny plan rozlokowania wału zewnętrznego w stosunku do wału środkowego. Nie można całkowicie wykluczyć, iż wały te powstały w różnym czasie. Nie jest także całkowicie pewne, czy wał zewnętrzny można wiązać jeszcze z okresem sprzed lokacji miasta, chociaż jest to prawdopodobne. Na obecnym etapie badań można zakładać rozwiązania alternatywne tego problemu. Pierwsza możliwość jest taka, iż gród pierwotnie posiadał dwie linie wału (domniemaną wewnętrzną i tzw. środkową), druga zaś zakłada równoczesne wzniesienie trzech linii wału. W pierwszym przypadku gród liczyłby około 3 ha powierzchni, w drugim około 8-9 ha. Niezależnie od tego, która z hipotez okaże się prawdziwa, należy podkreślić, że Wojnicz należał do jednego z największych grodów państwowych sprzed poł. XIII w. na terenie Małopolski. Niewyjaśnioną pozostaje również kwestia relacji obwałowań grodu kasztelańskiego do drewniano-ziemnych wałów miasta lokowanego przed 1278 r. (Kiryk 1985, 174-175). Nie ulega wątpliwości, iż na miejscu grodu nie powstał zamek murowany, jednakże wały miejskie od południa oparły się o zewnętrzny wał grodu. Oznacza to, iż przynajmniej częściowo wykorzystano stare obwarowania grodu, lub że przez pewien czas funkcjonowały obok siebie gród (a raczej jego wały) i fortyfikacje miejskie (Żaki 1969, ryc.11; Cetera, Okoński 1994A).
Dotychczasowe badania nie doprowadziły do pełnego rozpoznania ewentualnych faz zabudowy wnętrza grodu. Stratygrafię wałów grodziska rozpoznano fragmentarycznie jedynie na odcinku N wału zewnętrznego (III), do głębokości 1,9 m (nie osiągnięto poziomu calca). Pod warstwą współczesnego humusu (głębokości do 30 cm) zalegała warstwa brunatnej gliny z grudami polepy i węglami drzewnymi (o miąższości do 90 cm). Ta warstwa zalegała z kolei na warstwie silnie wypalonej polepy (miąższości 30-55 cm), zaś poniżej niej zalegała warstwa brązowej gliny „z próchnicą” (o nierozpoznanej miąższości). Autorzy badań uważają, iż natrafili na pozostałości wczesnośredniowiecznego wału.
Typ umocnień: W wykopach sondażowych odsłonięto niewielkie partie pozostałości odcinka N wału zewnętrznego (III) grodziska o nierozpoznanej konstrukcji (były to na pewno struktury drewniano-ziemne) i nieznanej liczbie faz budowy. Uległy one w nieznanym czasie spaleniu. W przekopie instalacyjnym, biegnącym w bezpośrednim sąsiedztwie odcinka N domniemanego wału wewnętrznego (I), otaczającego główny człon grodu, natrafiono na uwarstwioną strukturę gliniastą (tzw. obiekt 8/93), którą wstępnie zinterpretowano jako podstawę tej linii wczesnośredniowiecznych umocnień. Po zewnętrznej stronie domniemanego wału w warstwach odkryto sporo węgli drzewnych i grud polepy, co może być śladem pożaru tej konstrukcji1.
Zabudowa: W części S grodziska, w rejonie ul. Jagiellońskiej, pod warstwą współczesnego humusu natrafiono na odsłonięte w niewielkiej części w wąskim wykopie instalacyjnym zarysy 6 wczesnośredniowiecznych obiektów, wkopanych w calec (4 kolejne odkryto w N części wykopu instalacyjnego). Trzy z tych obiektów zinterpretowano jako pozostałości płaskodennych, mieszkalnych budynków półziemiankowych (nr 1, 2 i 5-6). Uchwycona szerokość tych obiektów wynosiła 2,8-2,2 m, głębokość zalegania dna 70-90 cm od obecnej powierzchni gruntu. W wykopie między domniemanym wewnętrznym wałem (I) grodziska, a wałem środkowym (II), na W od domniemanego głównego członu grodu, natrafiono na 6 wkopanych w calec obiektów wczesnośredniowiecznych, zalegających pod wczesnośredniowieczną warstwą kulturową o miąższości około 50 cm. Trzy z nich były czworokątnymi ziemiankami i płaskim dnie (dna zalegały na poziomie 1,2-1,6 m poniżej obecnego poziomu gruntu). Odsłonięta w największym zakresie ziemianka (uchwycone wymiary: 3,7 x, 3,1 m) posiadała najprawdopodobniej podłogę z drewnianych dranic lub belek. Pozostałe odkryte obiekty to głównie koliste jamy o nieokreślonej funkcji. Przy odcinku N środkowego wału (II) znajduje się kolegiata pod wezw. Św. Wawrzyńca. W odniesieniu do tej świątyni historycy wysuwają hipotezę o jej wczesnych początkach (XI-XII w.?, zob. niżej). Przeprowadzone przez A. Żakiego na zewnątrz prezbiterium prace sondażowe nie doprowadziły do ujawnienia pozostałości romańskiej świątyni, chociaż odkrycie w tym miejscu fragmentu wczesnośredniowiecznego kabłączka skroniowego z brązu może łączyć się z odkryciami, dokonanymi we wnętrzu zakrystii przez A. Ceterę. W trakcie badań ratowniczych odkryto tu pozostałości szkieletowego cmentarzyska starszego od fundamentów wczesnogotyckiego muru świątyni. Mur ten był starszy od istniejącego muru prezbiterium z XV w.(Cetera 2000). Jest więc prawdopodobne, iż pod istniejącym obecnie kościołem znajdują się relikty starszej, romańskiej fazy kościoła.
Dotychczas nie opublikowano rycin przekrojów o rzutów warstw i obiektów, odsłoniętych w trakcie badań na terenie grodziska (poza profilem wykopu w kolegiacie pod wezw. Św. Wawrzyńca), zaś z wydobytych wówczas zabytków opublikowano wybór około 70 artefaktów (głównie fragmentów naczyń glinianych), bez określenia ich kontekstu stratygraficznego. Zachowane, niewielkie odcinki pojedynczej linii wału pozwalają na rekonstrukcję zarysu umocnień miejskich na planie wydłużonego (wzdłuż linii E-W) prostokąta. Brak informacji o nich w źródłach pisanych, jak i brak ich rozpoznania drogą badań wykopaliskowych, uniemożliwia odpowiedź na pytanie o datę ich budowy, jak i relacje do wałów kasztelańskiego grodu. Na terenie grodu nie został wzniesiony po poł. XIII w. zamek murowany. Na stanowisku odkryto pojedyncze zabytki wiążące się z młodszą epoką kamienia i epoką brązu. Do wczesnośredniowiecznego grodu od strony północnej przylegała najprawdopodobniej współczesna okresowi jego funkcjonowania osada otwarta (stan. 2), na której miejscu w 2. poł. XIII w. lokowane zostało miasto. Na nikłe ślady osady z XI-XIV w, natrafiono także bezpośrednio na W od wałów grodziska (stan. 3).
W trakcie badań ratowniczych, przeprowadzonych w niewielkim wykopie wewnątrz zakrystii A. Cetera natrafił na głębokości ponad 1 m na warstwę związaną prawdopodobnie z funkcjonowaniem w tym rejonie wczesnośredniowiecznego cmentarzyska szkieletowego.
Stratygrafia wnętrza grodu nie została rozpoznana w stopniu wystarczającym. W trakcie nadzorów archeologicznych przy drążeniu wąskich wykopów instalacyjnych potwierdzono obecność wczesnośredniowiecznych warstw kulturowych, rozpoznano także stropowe partie zarysów zwartych obiektów archeologicznych z tego okresu. W przekopie instalacyjnym długości 280 (sięgającym 80-90 cm poniżej obecnej powierzchni gruntu) na ponad połowie jego długości nie osiągnięto poziomu calca. Dotyczy to przede wszystkim rejonu kolegiaty pod wezw. Św. Wawrzyńca, gdzie do głębokości poniżej 90 cm zalegały przemieszane warstwy nowożytne, związane z wielokrotnie podejmowanymi akcjami przebudowy kościoła. W warstwach tych, na wtórnym złożu, zalegały również fragmenty naczyń wczesnośredniowiecznych. W części S grodziska, w rejonie ul. Jagiellońskiej, strop calca pojawił się po zdjęciu humusu, na głębokości 30 cm. Na jego tle zarysowały się wkopane w calec obiekty wczesnośredniowieczne. W wykopie między domniemanym wewnętrznym wałem (I) grodziska, a wałem środkowym (II), na W od domniemanego głównego członu grodu, natrafiono na wczesnośredniowieczną warstwę kulturową miąższości około 50 cm, jak i na kilka wkopanych w calec obiektów z tego okresu.